6. QUẺ THIÊN THỦY TỤNG
Trên là Càn (trời), dưới là Khảm (nước) ngược hẳn với quẻ 5.
Tự quái truyện đã cho Nhu là ăn uống, cho nên giảng rằng vì
(vấn đề) ăn uống mà người ta sinh ra tranh nhau, rồi kiện nhau, cho nên sau quẻ
Nhu là quẻ Tụng (có nghĩa là kiện cáo)
Thoán từ:
訟 ． 有 孚 , 窒, 惕 ． 中 吉 ． 終 凶 ． 利 見 大 人 ． 不 利 涉 大 川．
Tụng: Hữu phu, trất, dịch. Trung cát, chung hung
Lợi kiến đại nhân, bất lợi thiệp đại xuyên.
Dịch: Kiện cáo vì mình tin thực mà bị oan ức (trất), sinh ra
lo sợ (dịch). Nếu giỡ đạo trung (biện bạch được rồi thì thôi) thì tốt lành,nếu
kiện cho đến cùng thì xâu. Tìm được bậc đại nhân (công minh) mà nghe theo thì
chỉ có lợi, nếu không thì như lội qua sông lớn (nguy), không có lợi.
Giảng: Theo tượng quẻ này có thể giảng: người trên ( quẻ Càn)
là dương cương, áp chế người dưới,mà người dưới ( quẻ Khảm) thì âm hiểm, tất
sinh ra kiện cáo, hoặc cho cả trùng quái chỉ là một người, trong lòng thì nham
hiểm (nội quái là KHảm), mà ngoài thì cương cường (ngoại quái là Càn), tất sinh
sự gây ra kiện cáo.
Thoán từ của Chu Công không hiểu hai cách đó mà cho quẻ này
là trường hợp một người có lòng tin thực (hữu phu) mà bị oan ức, vu hãm, không
có người xét rõ cho, cho nên lo sợ, phải đi kiện. Nếu người đó giữ đạo trung
như hào 2 (đắc trung), nghĩa là minh oan được rồi thì thôi, thì sẽ tốt, nếu cứ
đeo đuổi cho tới cùng, quyết thắng, không chịu thôi, thì sẽ xấu.
Quẻ khuyên người đó nên đi tìm bậc đại nhân công minh (tức
hào 5 - ứng với hào 2, vừa trung ,chính, vừa ở ngôi cao), mà nghe lời người đó
thì có lợi; nếu không thì là tự mình tìm sự nguy hại, như lội qua sông lớn.
Đại tượng truyện đưa ra một cách giảng khác nữa: Càn (trời)
có xu hướng đi lên; Khảm (nước) có xu hướng chảy xuống thấp, như vậy là trái
ngược nhau, cũng như hai nơi bất đồng đạo, tranh nhau mà sinh ra kiện cáo. Và
Đại tượng truyện khuyên người quân tử làm việc gì cũng nên cẩn thận từ lúc đầu
để tránh kiện cáo.
Hào từ:
1.
初 六: 不 永 所 事 , 小 有 言 , 終 吉 ．
Sơ lục: Bất vinh sở sự, tiểu hữu ngôn, chung cát.
Dịch: Hào 1 âm: đừng kéo dài (vụ kiện) làm gì, tuy bị trách
một chút, nhưng sau được tốt.
Giảng: Hào 1, âm nhu ở dưới, được hào 4 cương kiện ở trên
ứng viện, tức là có chỗ dựa; nhưng đừng nên ỷ thế sinh sự kéo dài vụ kiện; có
bị trách một chút thì cũng thôi, kết quả được biện minh, thế là tốt.
2.
九 二: 不 克 訟 , 歸 而 逋. 其 邑 人 三 百 戶, 无 眚 ．
Cửu nhị: Bất khắc tụng, qui nhi bô.
Kì ấp nhân tam bách hộ, vô sảnh.
Dịch: Hào 2, dương : không nên kiện, lui về mà tránh đi, ấp
mình chỉ có ba trăm nóc nhà thôi (ý nói địa vị mình thấp, thế mình nhỏ), như
vậy thì không bị họa.
Giảng: Trong phần I, chương IV, chúng tôi đã nói: các hào
ứng với nhau (1 với 4, 2 với 5, 3 với 6) phải một dương một âm thì mới có
“tình” với nhau, mới ðứng vào một phe, viện trợ nhau, tức trýờng hợp hào 1 và
hào 4 quẻ này; nếu cả hai cùng là dýõng hay là âm thì tuy ứng nhau đấy, nhưng
có thể kị nhau, cũng như hào 2 và hào 5 quẻ này. Hai hào này đều là dương cả,
cho nên coi là địch nhau, đứng vào hai phe ở trong quẻ tụng (kiện cáo).
Hào 2 ở dưới, trung chứ không chính, ở giữa nội quái là Khảm
(hiểm) lại bị hai hào âm 1 và 3 vậy, nên thế yếu, muốn kiện hào 5 (vì 2 có tính
dương cương) nhưng thế không địch nổi, vì 5 trung , chính lại ở ngôi cao. Dưới
kiện trên khác gì trứng chọi đá, không nên, thà rút lui về, tránh đi còn hơn,
như vậy không bị tội lỗi.
Tiểu tượng truyện còn dặn thêm: nếu dưới mà kiện trên, tai
họa tới là tự mình vơ lấy đấy: hoạn chí xuyết (cũng đọc là chuyết, là đoát) dã:
Phan Bội Châu giảng hào này, dẫn việc Nguyễn Hoàng muốn kình
với Trịnh Kiểm (sự thực Trịnh Kiểm muốn hại Nguyễn Hoàng, Nguyễn Hoàng sợ), cho
người hỏi ý kiến Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Bỉnh Khiêm đáp: “Hoành sơn nhất đái,
vạn đại dung thân”, có ý khuyên nên trốn tránh vào Nam cho thoát nạn; đó là ý
nghĩa ba chữ “qui nhi bô” trong hào này.
3.
六 三 : 食 舊 德, 貞 厲, 終 吉 ． 或 從 王 事 , 无 成 ．
Lục tam: Thực cựu đức, trinh lệ,
Chung cát; hoặc tòng vương sự, vô thành.
Dịch: Hào 3 âm, Cứ (yên ổn) hưởng cái đức (ân trạch) cũ của
mình (Chu Hi hiểu là giữ cái nếp cũ), ăn ở cho chính đáng mà thường để lòng lo
sợ thì kết quả sẽ tốt; nếu phải đi theo làm với người trên (chữ vương ở đây trở
người trên, không nhất định là vua), thì cũng đừng mong thành công.
Giảng: Hào 3 đã âm nhu lại bất chính (vì hào âm mà ở ngôi
dương, ở chông chênh trên cùng quẻ Khảm (hiểm), chung quanh đều là kẻ thích gây
sự, kiện cáo (vì hào 2 và 4 đều là dương), cho nên 3 thường phải lo sợ (lệ),
nếu hiểu vậy mà biết giữ gìn thì rốt cuộc sẽ yên ổn.
Hào 3 có hào 5 ở trên ứng và có “tình” với mình, 6 là dương
cương lại là bề trên (ngôi cao), nên có khi lôi kéo 3 theo nó; trong trường hợp
đó, 3 nên an phận thủ thường, cứ phục tùng 6, đừng mong thành công (chẳng hạn 6
muốn đứng ra kiện, kéo 3 theo thì 3 chỉ nên giúp 6 lấy lệ thôi, đừng ham lập
công).
4.
九 四 : 不克 訟 , 復 即 命, 渝 , 安 貞 吉 ．
Cửu tứ: Bất khắc tụng, phục tức mệnh, du, an trinh cát.
Dịch: Hào 4, dương : không thể kiện cáo được, trở lại theo
thiên mệnh (lẽ chính đáng), đổi ý đi, ở yên theo điều chính thì tốt.
Giảng: Hào này dương cương mà bất trung, bất chính, “tượng”
một người ham kiện cáo. Nhưng không thể kiện ai được: kiện 5 thì 5 ở trên mình,
ngôi tôn, không dám kiện; kiện 3 thì 3 nhu thuận, chịu thua trứơc rồi; kiện 2
thì 2 vừa cương, chính , trung, sáng suốt, đã tiên liệu rồi, không chịu kiện;
còn 1 thì đã về phe với 4. Đành phải bỏ ý ham kiện đi, theo lẽ phải, ở yên, giữ
điều chính, như vậy thì tốt.
5.
九 五 : 訟, 元 吉 ．
Cửu ngũ: Tụng, nguyên cát.
Dịch: Hào 5 dương : xử kiện hay đi kiện, đều rất tốt.
Giảng : Hào 5 này ở ngôi chí tôn, cương mà minh, trung và
chính. Nếu là người xử kiện thì là bậc có đức, có tài (như Bao Công); nếu là
người đi kiện thì gặp đựơc quan tòa có đức, có tài. Không gì tốt bằng.
6.
上 九 : 或 錫 之 鞶 帶 , 終 朝, 三 褫 之．
Thượng cửu: hoặc tích chi bàn đái, chung triêu, tam sỉ chi.
Dịch: hào trên cùng, dương : (kiện ) may mà được cái đai lớn
(của quan chức) thì trong một buổi sáng sẽ bị cướp ba lần.
Giảng: Hào dương này ở trên cùng quẻ Tụng là kẻ rất thích
kiện, kiện tới cùng. Nó ở ngôi 6 là bất chính, cho nên dù có may ra được kiện,
thì chẳng bao lâu cũng sẽ mất hết, rốt cuộc vẫn không lợi.
*
Quẻ tụng này ý nghĩa các hào rất nhất trí, sáng sủa.
Trước sau chỉ là răn người ta đừng ham tranh nhau kiện cáo:
hào 3 không kiện với ai, tốt; hào 2 muốn kiện mà sau thôi không kiện, cũng tốt;
hào 1 bị kiện thì nên nhường nhịn một chút, rốt cuộc sẽ tốt, duy có hào 6 bằng
kiện tới cùng thì dù có thắng, cũng hóa xấu.
Còn hào 5 diễn cái ý: có một Tòa án công minh thì phục cho
dân biết bao.
- Nguyễn Hiến Lê -
