6. QUẺ
THIÊN THUỶ TỤNG (tụng 訟): Kiện cáo. Đừng ham kiện. Việc hình
pháp nên công minh.
; Trên là là
Càn (trời), dưới là
Khảm (nước)
ngược hẳn với quẻ 5.Tự quái truyện đã cho Nhu là ăn uống, cho nên giảng
rằng vì (vấn đề) ăn uống mà người ta sinh ra tranh nhau, rồi kiện nhau, cho nên
sau quẻ Nhu là quẻ Tụng (có nghĩa là kiện cáo).
Thoán từ:
訟 : 有 孚 窒 惕. 中 吉, 終 凶．
Tụng: Hữu phu, trất, dịch. Trung cát,
chung hung.
利 見 大 人 ,不 利 涉 大 川．
Lợi
kiến đại nhân, bất lợi
thiệp đại xuyên.
Dịch: Kiện cáo vì mình tin thực mà bị
oan ức (trất), sinh ra lo sợ (dịch). Nếu giữ đạo trung (biện bạch được rồi thì
thôi) thì tốt lành, nếu kiện cho đến cùng thì xấu. Tìm được bậc đại nhân (công
minh) mà nghe theo thì có lợi; nếu không thì như lội qua sông lớn (nguy), không
có lợi.
Giảng: Theo tượng quẻ này có thể giảng: người trên (quẻ Càn) là
dương cương, áp chế người dưới, mà người dưới (quẻ Khảm) thì âm hiểm, tất sinh
ra kiện cáo, hoặc cho cả trùng quái chỉ là một người, trong lòng thì nham hiểm
(nội quái là Khảm), mà ngoài thì cương cường (ngoại quái là Càn), tất sinh sự
gây ra kiện cáo.
Thoán từ
của Chu Công không hiểu hai cách đó mà cho quẻ này là trường hợp một người có
lòng tin thực (hữu phu) mà bị oan ức, vu hãm, không có người xét rõ cho, cho
nên lo sợ, phải đi kiện. Nếu người đó giữ đạo trung như hào 2 (đắc trung),
nghĩa là minh oan được rồi thì thôi, thì sẽ tốt, nếu cứ đeo đuổi cho tới cùng,
quyết thắng, không chịu thôi, thì sẽ xấu.
Quẻ
khuyên người đó nên đi tìm bậc đại nhân công minh (tức hào 5 - ứng với hào 2,
vừa trung, chính, vừa ở ngôi cao), mà nghe lời người đó thì có lợi; nếu không
thì là tự mình tìm sự nguy hại, như lội qua sông lớn.
Đại tượng truyện đưa ra một cách giảng khác nữa: Càn
(trời) có xu hướng đi lên; Khảm (nước) có xu hướng chảy xuống thấp, như vậy là
trái ngược nhau, cũng như hai người bất đồng đạo, tranh nhau mà sinh ra kiện
cáo. Và Đại tượng truyện khuyên người
quân tử làm việc gì cũng nên cẩn thận từ lúc đầu để tránh kiện cáo.
Hào từ:
1. 初 六: 不 永 所 事, 小 有 言, 終 吉．
Sơ lục: Bất vinh
sở sự, tiểu hữu ngôn,
chung cát.
Dịch: Hào 1 âm: Đừng kéo dài (vụ kiện)
làm gì, tuy bị trách một chút, nhưng sau được tốt.
Giảng: Hào 1, âm nhu ở dưới, được hào 4 cương kiện ở trên ứng
viện, tức là có chỗ dựa; nhưng đừng nên ỷ thế sinh sự kéo dài vụ kiện; có bị
trách một chút thì cũng thôi, kết quả được biện minh, thế là tốt.
2. 九 二: 不 克 訟, 歸 而 逋,
Cửu
nhị: Bất khắc tụng,
quy nhi bô.
其 邑 人 三 百 戶, 无 眚．
Kì ấp nhân
tam bách hộ,
vô sảnh.
Dịch: Hào 2, dương: không nên kiện, lui
về mà tránh đi, ấp mình chỉ có ba trăm nóc nhà thôi (ý nói địa vị mình thấp,
thế mình nhỏ), như vậy thì không bị họa.
Giảng: Trong phần I, chương IV, chúng tôi đã nói: các hào ứng
với nhau (1 với 4, 2 với 5, 3 với 6) phải một dương một âm thì mới có “tình”
với nhau, mới đứng vào một phe, viện trợ nhau, tức trường hợp hào 1 và hào 4
quẻ này; nếu cả hai cùng là dương hay là âm thì tuy ứng nhau đấy, nhưng có thể
kị nhau, cũng như hào 2 và hào 5 cũng quẻ này. Hai hào này đều là dương cả, cho
nên coi là địch nhau, đứng vào hai phe ở trong quẻ Tụng (kiện cáo).
Hào 2 ở
dưới, trung chứ không chính, ở giữa nội quái là Khảm (hiểm) lại bị hai hào âm 1
và 3 vây, nên thế yếu, muốn kiện hào 5 (vì 2 có tính dương cương) nhưng thế
không địch nổi, vì 5 trung , chính lại ở ngôi cao. Dưới kiện trên khác gì trứng
chọi đá, không nên, thà rút lui về, tránh đi còn hơn, như vậy không bị tội lỗi.
Tiểu tượng truyện còn dặn thêm: nếu dưới mà kiện trên, tai họa tới là tự mình vơ
lấy đấy: hoạn chí xuyết (cũng đọc là chuyết, là đoát) dã.
Phan Bội
Châu giảng hào này, dẫn việc Nguyễn Hoàng muốn kình với Trịnh Kiểm (sự thực
Trịnh Kiểm muốn hại Nguyễn Hoàng, Nguyễn Hoàng sợ), cho người hỏi ý kiến Nguyễn
Bỉnh Khiêm, Nguyễn Bỉnh Khiêm đáp: “Hoành sơn nhất đái, vạn đại dung thân” (nghĩa là một dải Hoành
Sơn có thể dung thân muôn đời),
có ý khuyên nên trốn tránh vào Nam cho thoát nạn; đó là ý nghĩa ba chữ “quy nhi
bô” trong hào này.
3. 六 三: 食 舊 德, 貞 厲,
Lục tam: Thực
cựu đức, trinh
lệ,
終 吉．或 從 王 事, 无 成．
chung cát; hoặc tòng vương sự, vô
thành.
Dịch: Hào 3 âm: Cứ (yên ổn) hưởng cái
đức (ân trạch) cũ của mình (Chu Hi hiểu là giữ cái nếp cũ), ăn ở cho chính đáng
mà thường để lòng lo sợ thì kết quả sẽ tốt; nếu phải đi theo làm với người trên
(chữ vương ở đây trỏ người trên,
không nhất định là vua), thì cũng đừng mong thành công.
Giảng: Hào 3 đã âm nhu lại bất chính (vì hào âm mà ở ngôi
dương, ở chông chênh trên cùng quẻ Khảm (hiểm), chung quanh đều là kẻ thích gây
sự, kiện cáo (vì hào 2 và 4 đều là dương), cho nên 3 thường phải lo sợ (lệ),
nếu hiểu vậy mà biết giữ gìn thì rốt cuộc sẽ yên ổn.
Hào 3 có
hào 5 ở trên ứng và có “tình” với mình, 6 là dương cương lại là bề trên (ngôi
cao), nên có khi lôi kéo 3 theo nó; trong trường hợp đó, 3 nên an phận thủ
thường, cứ phục tùng 6, đừng mong thành công (chẳng hạn 6 muốn đứng ra kiện,
kéo 3 theo thì 3 chỉ nên giúp 6 lấy lệ thôi, đừng ham lập công).
4. 九 四: 不克 訟, 復 即 命, 渝, 安 貞 吉．
Cửu tứ: Bất
khắc tụng, phục tức mệnh, du,
an trinh cát.
Dịch: Hào 4, dương: không thể kiện cáo
được, trở lại theo thiên mệnh (lẽ chính đáng), đổi ý đi, ở yên theo điều chính
thì tốt.
Giảng: Hào này dương cương mà bất trung, bất chính, “tượng” một
người ham kiện cáo. Nhưng không thể kiện ai được: kiện 5 thì 5 ở trên mình,
ngôi tôn, không dám kiện; kiện 3 thì 3 nhu thuận, chịu thua trước rồi; kiện 2
thì 2 vừa cương, chính , trung, sáng suốt, đã tiên liệu rồi, không chịu kiện;
còn 1 thì đã về phe với 4. Đành phải bỏ ý ham kiện đi, theo lẽ phải, ở yên, giữ
điều chính, như vậy thì tốt.
5. 九 五: 訟, 元 吉．
Cửu ngũ: Tụng, nguyên cát.
Dịch: Hào 5 dương : Xử kiện hay đi kiện, đều rất tốt.
Giảng: Hào 5 này ở ngôi chí tôn, cương mà minh, trung và
chính. Nếu là người xử kiện thì là bậc có đức, có tài (như Bao Công); nếu là
người đi kiện thì gặp đựơc quan tòa có đức, có tài. Không gì tốt bằng.
6. 上 九: 或 錫 之 鞶 帶, 終 朝, 三 褫 之．
Thượng cửu: Hoặc tích chi bàn
đái, chung triêu, tam sỉ
chi.
Dịch: Hào trên cùng, dương: (kiện) may
mà được cái đai lớn (của quan chức) thì trong một buổi sáng sẽ bị cướp ba lần.
Giảng: Hào dương này ở trên cùng quẻ Tụng là kẻ rất thích kiện,
kiện tới cùng. Nó ở ngôi 6 là bất chính, cho nên dù có may ra được kiện, thì
chẳng bao lâu cũng sẽ mất hết, rốt cuộc vẫn không lợi.
*
Quẻ tụng này ý
nghĩa các hào rất nhất trí, sáng sủa.
Trước
sau chỉ là răn người ta đừng ham tranh nhau kiện cáo: hào 3 không kiện với ai,
tốt; hào 2 và hào 4, muốn kiện mà sau thôi không kiện, cũng tốt; hào 1 bị kiện
thì nên nhường nhịn một chút, rốt cuộc sẽ tốt, duy có hào 6 bằng kiện tới cùng
thì dù có thắng, cũng hóa xấu.
Còn hào 5 diễn cái ý: có một Tòa án công minh thì phúc cho dân biết bao.